Yükseklik referans sistemleri, (i) düşey datum ve (ii) yükseklik sistemi türü (normal, ortometrik vb.) ile tanımlanır. Teorik tanımların pratikte gerçekleşmeleri ise yükseklik referans çerçevesini ifade eder.

Klasik yükseklik referans çerçevelerinde düşey datum, genellikle bir veya daha fazla mareograf istasyonunda ortalama deniz seviyesinin belirlenmesi, müteakiben bu seviyenin 1-2 kilometre aralıklarla tesis edilen nivelman noktaları ile tüm ülkeye taşınmasıyla gerçekleştirilir. Seçilen mareograf istasyonunda ortalama deniz seviyesinin jeoit yüzeyi ile çakıştığı kabul edilir ve bu yüzey sıfır yüksekliği olarak varsayılır.

Avrupa geneline bakacak olursak; Baltık Denizi, Kuzey Denizi, Akdeniz, Karadeniz ve Atlantik Okyanusu kıyılarında birçok ülke tarafından mareograf istasyonları işletilmektedir. Bu istasyonlarda hesaplanan ortalama deniz seviyeleri arasındaki farklar ise birkaç desimetreye kadar çıkmaktadır. Yine, sıfır yükseklik olarak ortalama deniz seviyesi yerine düşük ya da yüksek gelgit seviyeleri de seçilebilmektedir. Örneğin Amsterdam Sıfır Noktası 1684 yılındaki yüksek gelgit ortalaması olarak tanımlanmıştır.

Yükseklik sistemi türleri açısından baktığımızda; Belçika, Danimarka, Finlandiya, İtalya ve İsviçre gibi ülkeler ortometrik yüksekliği benimserken, Fransa, Almanya, İsveç ve doğu Avrupa ülkelerinin birçoğunda normal yükseklik kullanılmaktadır. Farklı yükseklik sistemi türü seçimi özellikle dağlık alanlarda anlamlı yükseklik farklarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır.

Uluslararası Jeodezi Birliği Avrupa Alt Komisyonu (EUREF) koordinatörlüğünde, ülkelerin sağladığı nivelman verileri dengelenmiş, Avrupa’nın tektonik açıdan nispeten stabil bölgesinde seçilen 13 datum noktasının sabit kabul edilerek normal yüksekliklerin hesap edildiği Avrupa Düşey Referans Sistemi (EVRF2007) oluşturulmuştur (EPSG:5621).

Gelelim Türkiye’ye. Düşey Referans Sistemi geleneksel noktasal bazda yani Nivelman/RS noktaları şeklinde tanımlanmıştır. Düşey datum, Antalya mareograf istasyonunun 1936-1971 yılları arasındaki deniz seviyesinin ortalaması olarak belirlenmiş ve Helmert ortometrik yükseklik sistemi benimsenmiştir.

INSPIRE Direktifi

Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin 2007/2/EC sayılı direktifi Avrupa içerisinde coğrafi bilgi ve veri üretimi ile değişiminde standartları sağlamayı amaçlamaktadır. INSPIRE (Infrastructure for Spatial Information) olarak bilinen bu direktif, AB üye devletlerini, bu direktifin hayata geçirilmesi için gerekli tedbirleri almaya çağırmaktadır.

Koordinat referans sistemleri ile ilgili INSPIRE gereksinimlerini gösteren uygulama kuralları ve teknik rehberler, üye devletlerden Avrupa Yersel Referans Sistemi 1989 (ETRS89) ve Avrupa Düşey Referans Sistemini (EVRS) kullanmayı ya da kendi sistemleri ile ETRS89/EVRS arasındaki dönüşüm parametrelerini sağlamalarını talep etmektedir.

Türkiye, INSPIRE Direktifini birçok mekânsal veri temasına uyarlamıştır. Ülkemizde ETRS89 ve EVRS yerine ulusal sistemler kullanıldığından INSPIRE Direktifine uyum için dönüşüm parametrelerinin sağlanması gerekmiştir.

Bu amaçla, 2010 yılında MSB Harita Genel Müdürlüğü ile Bulgaristan Savunma Bakanlığı Askeri Coğrafya Servisi arasında her iki ülkenin en yakın nivelman noktaları arasında bağlantı ölçüleri yapılması kararlaştırılmıştır. Müteakiben 2011 yılında Kapıkule sınır kapısının Türkiye tarafı ile Dereköy sınır kapısının Bulgaristan tarafında olmak üzere iki yeni nivelman noktası tesis edilmiş ve noktalar arasında geometrik nivelman ölçüleri yapılmıştır.

Avrupa Yükseklik Sistemi ile Türkiye Arasındaki Fark Nedir?

Türkiye Bulgaristan sınırında gerçekleştirilen hassas nivelman ve gravite bağlantı ölçüleri Avrupa (ETRF2007) ve Türkiye (TUDKA-99) düşey referans çerçeveleri arasında -40 santimetre fark olduğunu göstermektedir. Bu değer TUDKA-99’da verilen bir normal yükseklik değerinin EVRF2007’deki karşılığını bulmak için TUDKA-99 normal yükseklik değerine eklenmelidir. Ancak unutulmamalıdır ki, TUTGA-99 yükseklikleri Helmert Ortometrik sisteminde olup, dönüşüm yapmak için öncelikle noktaların normal yükseklikleri Harita Genel Müdürlüğünden istenmelidir.

Konu ile ilgili detaylı bilgilendirmeye Harita Dergisinin Ocak 2019 yılı 161’inci sayısından ulaşılabilir. Hesaplanan değer Avrupa Koordinat Referans Sistemleri web portalında da yayınlanmıştır.

Ülkemizde kullanılan jeodezik datum ise bilindiği üzere TUREF’dir. Gerek TUSAGA-Aktif sisteminde doğrudan, gerekse tapuya tescil gerektiren tüm haritacılık uygulamalarında sonuç olarak TUREF’e dönülmelidir. ITRF96 referans sisteminde ve 2005.0 epoğunda tanımlı olan bu datum ile ETRS89 arasındaki üç boyutlu dönüşüm parametreleri de aynı portalda görülebilir.

Ayhan CİNGÖZ